Wat is het?
Personen met een verstandelijk handicap hebben vaak psychische problemen, met uiteenlopende oorzaken.
Een verstoorde psychologische ontwikkeling
De verstandelijke handicap beïnvloedt de persoonlijkheid en het aanleren van vaardigheden en begrip. De verhouding van een persoon met een verstandelijk handicap met de ouders en andere gezinsleden kan verstoord zijn. Soms wordt de handicap niet aanvaard of verborgen gehouden, soms wordt de persoon overbeschermd of is hij onderwerp van schaamte, misprijzen of geweld.
Het is vaak moeilijk om de capaciteiten van een persoon met een verstandelijke handicap correct in te schatten en de verwachtingen en eisen daaraan aan te passen. De nood aan dagelijks hulp beïnvloedt de groei naar zelfstandigheid. Bovendien gaat de verstandelijke handicap vaak gepaard met fysieke beperkingen. De persoon wordt gescheiden van zijn ouders voor opnames en onderzoeken in het ziekenhuis en kan dit als bedreigend ervaren.
Vriendschaps- en seksuele relaties zijn vaak gecompliceerd en moeilijk aanvaard door andere mensen. Voortplanting is vaak uit den boze, zelfs als de verstandelijk gehandicapte persoon dol is op kinderen.
Lichamelijke oorzaken
Pijn (bijv. een oorontsteking, maagzweer, sinusitis, e.d.) kan rusteloosheid veroorzaken.
Sommige geneesmiddelen kunnen bijwerkingen hebben, die leiden tot psychische klachten.
Downsyndroom gaat vaak gepaard met een stoornis van de schildklierfunctie. Als de schildklier te traag werkt, kan dit symptomen veroorzaken die lijken op depressie. Als ze te snel werkt, ontstaat eerder agitatie.
Traumatische ervaringen en veranderingen in de levensloop
Personen met een verstandelijk handicap worden makkelijk geconfronteerd met ervaringen van mislukking, fysiek en psychisch geweld en seksueel misbruik. Pesten en discriminatie als gevolg van hun afwijkingen zijn niet ongewoon.
Levensveranderingen en crisissen hebben een langdurige invloed en de symptomen treden soms pas na lange tijd op, bijv. bij veranderingen in de familie (pasgeborenen, ziekte, dood), na verhuis naar een groepswoning of begeleid wonen.
Communicatieproblemen
Vaak hebben personen met een verstandelijke handicap moeite met communiceren en uitdrukken wat ze precies bedoelen. Soms is de spraak verstoord of kennen ze de juiste woorden niet.
Veranderingen binnen de gemeenschap
Personen met een verstandelijk handicap maken deel uit van een gemeenschap, en soms van meerdere: het gezin, de instelling, de beschermde werkplaats. Overal is de organisatie en regelgeving anders. De positie in de groep kan veranderen, het personeel kan wisselen, de personeelsleden kunnen een andere aanpak hebben, …
Personen met een verstandelijke handicap kunnen afwijkend reageren op de concrete situatie, om aandacht te krijgen of om bevoordeeld te worden (en bijv. een taak niet moeten uitvoeren).
Hoe vaak komt het voor?
Psychische problemen komen voor bij 30 tot 50% van de personen met een verstandelijke handicap. Dit is minstens 2 tot 3 keer meer dan bij personen zonder deze beperking.
De psychische klachten zijn soms moeilijk te herkennen, o.a. door de beperkte communicatiemogelijkheden.
Welke psychische problemen kunnen optreden?
- Autismespectrumstoornissen uiten zich in gecompliceerde sociale vaardigheden en communicatie, en in stereotiepe, repetitieve interesses en activiteiten. Ze komen vaker voor bij personen met een verstandelijke handicap dan bij andere personen.
- Attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD) wordt gekenmerkt door overdreven activiteit, concentratieproblemen, impulsieve handelingen en rusteloosheid. Personen met ADHD zijn zeer makkelijk afgeleid en kunnen hun aandacht niet lang bij dezelfde activiteit houden.
- Stemmingsstoornissen (bijv. neerslachtigheid, verlies aan levenslust) zijn voor verstandelijk gehandicapten moeilijk te verwoorden. Depressie kan ook blijken uit prikkelbaarheid, agressiviteit, zelfverminking, concentratieproblemen en slaapstoornissen.
- Agressiviteit en zelfverminking kunnen ook het gevolg zijn van een lichamelijke aandoening, zoals pijn, en van communicatieproblemen.
- Gedragsstoornissen worden gekenmerkt door repetitief onaangepast gedrag met woede-uitbarstingen, agressie en destructief gedrag.
- Herkauwen kan samengaan met reflux-oesophagitis (ontsteking van de slokdarm door teruglopend maagzuur en voedsel). Dit moet behandeld worden.
- Onaangepaste vormen van seksualiteit uiten zich in bijv. masturbatie in het bijzijn van andere mensen.
Wat kan men eraan doen?
Deze complexe problematiek vereist teamwork van een arts, psycholoog, psychiater, verpleging, begeleiders, familie, … Er moet uitgemaakt worden of de symptomen te wijten zijn aan een lichamelijke aandoening dan wel aan een psychiatrische problematiek. Hiervoor beschikken de hulpverleners over een aantal beoordelingsschalen.
Onderliggende aandoeningen zullen altijd eerst behandeld worden. Soms zal men voor een medicamenteuze behandeling kiezen. Hierbij worden dezelfde middelen en principes gebruikt als bij personen zonder beperking. Uiteraard wordt enkel psychiatrische medicatie gegeven na een duidelijke diagnose van een psychiatrische aandoening. Bij afwijkend gedrag is dit meestal niet het geval. De arts schrijft steeds de laagst mogelijke dosis van een geneesmiddel voor, en vermijdt gelijktijdig gebruik van verschillende geneesmiddelen.
Het resultaat van de behandeling wordt steeds geëvalueerd. Medicatie ondersteunt andere vormen van behandeling, zoals kinesitherapie, logopedie, ergotherapie, muziektherapie, psychische begeleiding en een strikte planning van een stabiel netwerk met een zinvolle daginvulling.
De begeleiding en verzorging van een persoon met een verstandelijk handicap kan zwaar zijn voor de familie en hulpverleners. Er moet aandacht zijn voor hun signalen en een optimale ondersteuning. Goede afspraken en voldoende vrije tijd zijn voor iedereen belangrijk.