In deze blog bekijkt Jenny McCleery, psychiater en betrokken bij de Cochrane Dementia and Cognitive Improvement onderzoeksgroep, naar het laatste nieuwe bewijs van Cochrane over kunst als therapie voor mensen met dementie.
Wat kan kunst betekenen voor mensen met dementie?
Kwaliteitsvol leven met dementie is zeker mogelijk. Maar de levens van mensen met dementie kunnen hard zijn. Ze voelen zich vaak eenzaam. Communicatie met anderen wordt moeilijk. Lusteloosheid, depressie en angst komen frequent voor en zijn moeilijk te behandelen. Het lijdt dus geen twijfel dat men manieren moet zoeken om de emotionele noden en de levenskwaliteit van mensen met dementie te verbeteren.
Kunst als therapie?
Zowel muziek, dans als visuele kunsten kunnen barrières ten gevolge van verminderende verbale vaardigheden overwinnen. Ze bieden mogelijkheden om op een creatieve manier om te gaan met mensen met dementie, gaande van groepssessies, voornamelijk als ontspanning bedoeld, tot individuele kunsttherapieën.
In vele landen is kunsttherapeut een officieel beroep, en moeten personen die zichzelf zo noemen een opleiding gevolgd hebben bij een bevoegde instantie. Geregistreerde therapeuten worden opgeleid om hun kunstvorm te gebruiken als een psychologische behandeling, al wil dit niet noodzakelijk zeggen dat ze specifiek opgeleid zijn om om te gaan met dementie.
“Waar woorden stoppen, begint de muziek” (Heinrich Heine, Duitse poëet). Een patiënte, zelf een psychotherapeute, was er erg van aangedaan dat haar spraakvermogen reeds in een vroeg stadium van haar ziekte aangetast werd. Pogingen om erover te praten, vergrootten het probleem alleen maar. Ze was ook muzikante, en muziektherapie bleek voor haar een reddingsboei, een woordeloze band met haar verzorgers. Dit soort ervaringen laten een diepe indruk na. Maakte haar wat ongewone achtergrond haar uniek, of kan kunst vele mensen met dementie helpen? Zijn echte kunsttherapieën nodig, of kunnen andere, op kunst gebaseerde interventies, misschien gemakkelijker of goedkoper om toe te passen, ook helpen? Om deze vragen te beantwoorden, moeten we ons beroepen op kwaliteitsvol wetenschappelijk onderzoek, dat de effecten van kunsttherapieën vergelijkt met controle-interventies.
Cochrane literatuuroverzichten over kunsttherapieën
Twee recente literatuuroverzichten van de Cochrane Dementie onderzoeksgroep bekeken de effecten van muziek en dans als therapie voor dementie. Beide overzichten selecteerden alleen vergelijkend experimenteel onderzoek, om zo een onvertekend overzicht van het beschikbare bewijsmateriaal te verkrijgen. Het overzicht over danstherapie bekeek enkel studies waarbij de therapie aangeleverd werd door gekwalificeerde danstherapeuten, terwijl het overzicht over muziek alle studies selecteerde waarbij er via muziek een ‘therapeutische band’ gecreëerd werd met een zorgverlener. Hierbij werd ten minste aan twee andere criteria voldaan: muziek als therapeutisch doel, een klinische indicatie of doorverwijzing en aangepaste muziek aan de smaak van de persoon met dementie. Deze criteria zijn voor discussie vatbaar, maar ze vormen alleszins een welgekomen poging om de resultaten van het overzicht breed toepasbaar te maken.
Danstherapie
Het overzicht over danstherapie was ‘leeg’, wat betekent dat er geen vergelijkende experimentele studies gevonden werden waarbij een danstherapeut een therapie aanbiedt aan een persoon met dementie. De onderzoekers gaven wat details over drie studies die op basis van deze selectiecriteria niet opgenomen werden in het overzicht. In minstens een van deze studies werden de verpleegsters die de therapie aanboden opgevolgd door een danstherapeut, dus we kunnen ons de vraag stellen in hoeverre de selectiecriteria niet overdreven strikt waren. De drie niet opgenomen studies waren erg klein - het aantal deelnemers lag tussen de 11 en 29 - en de onderzoekers hadden hun bedenkingen bij de kwaliteit van uitvoering. Daardoor zou er geen betrouwbare conclusie kunnen getrokken worden op basis van deze studies, zelfs als ze zouden opgenomen worden in het overzicht. Daarnaast werden er nog twee lopende studies gevonden, waarvan één plant om 201 deelnemers met milde dementie te testen. Een hopelijk meer informatieve update van dit overzicht zit er over enkele jaren dus hopelijk wel in.
Muziektherapie
Het literatuuroverzicht over muziektherapie daarentegen bevatte 17 studies, en heeft nog een lange lijst van nog lopende studies, waardoor een snelle update gepland staat. Dit is een gevolg van enerzijds een veel grotere hoeveelheid onderzoek in dit veld en anderzijds de bredere selectiecriteria die de onderzoekers toepasten. Alle studies vonden plaats in verzorgingscentra, al varieerde de ernst van dementie van de deelnemers. De onderzoekers waren geïnteresseerd in de ‘positieve’ uitkomsten welbevinden en levenskwaliteit, maar vonden bewijs van lage kwaliteit dat de therapieën in het algemeen geen effect hadden op deze uitkomsten, noch op denkvermogen en algemene gedragsproblemen. Er was anderzijds bewijs van matige kwaliteit uit 9 studies (375 deelnemers) dat er een mogelijk positief effect was op symptomen van depressie. De kwaliteit van het bewijs met betrekking tot angst en sociaal gedrag was te laag om enige conclusie uit te trekken.
De onderzoekers probeerden vervolgens te bekijken of professionele kwalificatie een invloed had in deze context. Dat is belangrijk, omdat getrainde muziektherapeuten zeldzaam en relatief duur zijn, terwijl het probleem dat deze studies onderzochten frequent voorkomt. Als blijkt dat alleen gekwalificeerde muziektherapeuten werkzame therapieën kunnen aanleveren, betekent dit dat er slechts een beperkt aantal mensen zouden kunnen geholpen worden. In 7 studies werd de therapie aangeleverd door een gekwalificeerd muziektherapeut, in 4 studies werd dit niet duidelijk gerapporteerd en in 6 studies was er geen sprake van een gekwalificeerd muziektherapeut. Deze laatste 6 studies uitsluiten uit de analyses had geen impact op de resultaten. De onderzoekers geven wel toe dat dit soort vergelijking tussen studies niet de ideale manier is om deze vraagstelling te beantwoorden, en dat hiervoor beter vergelijkende studies opgezet moeten worden. Er kunnen namelijk beïnvloedende factoren aanwezig zijn, bijv. wanneer studies met gespecialiseerde therapeuten enkel deelnemers met meer complexe problemen behandelden.
Een ander probleem was dat van conflicterende belangen. Kleine, relatief nieuwe beroepen kunnen er belang bij hebben om hun eigen waarde aan te tonen, en de onderzoekers probeerden terecht in te schatten of er mogelijke intellectuele, professionele of financiële conflicterende belangen in het spel waren in de gevonden studies.
Wat kunnen we hieruit besluiten?
Wat kunnen we voorlopig besluiten uit deze studies? Het bewijs van enig effect van kunsttherapie voor dementie zit nog in een erg vroeg stadium. De studies zijn klein en hebben ernstige beperkingen, en het aantal onderzochte interventies en zorgomgevingen is nog erg beperkt. Desondanks is het positieve effect van muziektherapie op symptomen van depressie hoopgevend. Onderzoekers moeten zich bewust zijn van het belang van dit probleem en proberen om therapieën te ontwikkelen en testen om op grote schaal mensen te bereiken. Literatuuroverzichten van hun kant zullen het meest bruikbaar zijn wanneer ze een vrij brede kijk houden en interventies van verschillende complexiteit omvatten, aangeleverd door personen met verschillende professionele achtergronden.
