Diclofenacgel (Voltaren®-gel) kan het milieu ernstige schade toebrengen

Waar komt dit nieuws vandaan?

Diclofenac is een veelgebruikte ontstekingsremmer, vaak beschikbaar als gel (Voltaren®-gel, Kinespir, Diclotopic, Flector Tissugel en andere) voor lokaal gebruik bij spier- en gewrichtspijnen. De bezorgdheid over de milieu-impact is niet nieuw: diclofenac is vervuilend voor het milieu. Het staat sinds enkele jaren op de Europese lijst van zorgwekkende stoffen in oppervlaktewater omdat het moeilijk afbreekbaar is en schadelijk voor waterorganismen.

De specifieke berekening over ‘twaalf olympische zwembaden’ komt voort uit een inschatting van de hoeveelheid water die nodig is om diclofenac uit een standaardtube Voltaren® Extra Sterk 2,32% (100 gram, met 2320 mg werkzame stof; in België is Voltaren® Forte 2% met 2000 mg iets lager gedoseerd) te verdunnen tot onder de milieunorm van 0,04 microgram per liter (µg/L) (1). Daarvoor is ongeveer 29 miljoen liter water nodig. Die berekening sluit aan bij cijfers uit wetenschappelijke literatuur en rapporten van onder meer het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).

Bron

(1) Hoogveld M. Twaalf zwembaden gif. LinkedIn. 17 april 2025.

Hoe moet je dit nieuws interpreteren?

Hoe diclofenac in het milieu terechtkomt en schade veroorzaakt

Na gebruik spoelt het grootste deel van deze gel via douchewater het riool in. Omdat zuiveringsinstallaties het onvoldoende kunnen verwijderen uit het afvalwater, belandt diclofenac in het milieu, met name in oppervlakte- en grondwater (2). Oppervlaktewater is water dat aan de oppervlakte ligt, zoals rivieren en meren. Grondwater zit dieper in de bodem en is gevoeliger voor opstapeling van vervuiling.

• Voor oppervlaktewater is er in Europa een milieukwaliteitsnorm (EQS) van 0,04 µg/L (3). Die is gebaseerd op vaststelling van schade aan ecosystemen.
  • Toch liggen de gemeten concentraties in rivieren en beken veel hoger. Uit studies blijkt dat diclofenac er vaak voorkomt in concentraties van 0,1 tot 1,0 µg/L (4). Dat is dus 2,5 tot 25 keer hoger dan de veilige norm.
  • Bij die waarden veroorzaakt diclofenac schade aan de kieuwen, lever en nieren van vissen. Ook andere organismes zoals algen, watervlooien, kreeftachtigen en mosselen worden aangetast, tot zelfs visetende vogels.
• Grondwater is extra kwetsbaar omdat het veel trager herstelt van vervuiling. Een recente studie beveelt daarom een strengere norm aan van maximaal 0,005 µg/L (5 nanogram per liter), ongeveer tien keer lager dan voor oppervlaktewater (5).
  • In Europa zijn waarden gemeten tot wel 5,3 µg/L, duizend keer hoger dan die voorgestelde limiet.
  • Dat houdt een risico in voor ondergrondse ecosystemen en eventuele toekomstige drinkwaterbronnen.

Het vlindereffect van diclofenac: gieren en hondsdolheid

Een schrijnend voorbeeld van hoe milieuverontreiniging onze gezondheid kan aantasten, is de gierencrisis in India, Pakistan en Nepal. In de jaren 90 werd diclofenac er als geneesmiddel voor dieren gebruikt. Via kadavers van koeien, die niet werden opgeruimd en een voedselbron waren voor aaseters, werden de gieren blootgesteld aan diclofenac. Dat leidde tot massale sterfte door nierfalen. In tien jaar tijd verdween zo meer dan 95% van de gierenpopulatie (6).

Zonder gieren bleven de kadavers liggen, waardoor het aantal ratten en zwerfhonden toenam. Dat op zich leidde dan weer tot een stijging van het aantal gevallen van hondsdolheid bij mensen, met naar schatting 48.000 extra sterfgevallen (7).

Dit is een voorbeeld van het vlindereffect: een kleine verandering, zoals de toediening van diclofenac aan vee, kan een keten van onverwachte en grootschalige gevolgen in gang zetten. Doordat een sleutelsoort verdween, raakte het hele ecosysteem uit balans, met uiteindelijk grote gevolgen voor de volksgezondheid. Ondertussen is het veterinair gebruik van diclofenac in de regio verboden.

Gezondheid van mens, dier en milieu zijn verbonden

Om rampen zoals de gierencrisis te voorkomen, promoot de Europese Commissie via het One-Health-beleid een bredere kijk op gezondheidszorg: wat we gebruiken voor onze gezondheid, kan ook gevolgen hebben voor dieren en het milieu, en uiteindelijk weer voor onszelf (8).

Het initiatief waarschuwt ook voor andere milieuproblemen die onze gezondheid raken, zoals de opmars van antibioticaresistentie en het risico op zoönotische infecties (ziektes die overspringen van dier op mens, zoals COVID-19). Gezonde ecosystemen helpen die risico’s te verkleinen. Hoewel de EU richtlijnen voorziet, verloopt de vertaling van die inzichten naar bindende wetgeving traag. Veel hangt dus af van bewuste, individuele keuzes door artsen, apothekers en patiënten.

Wat kan jij of je arts doen?

Voor zorgverleners staat de gezondheid van de patiënt centraal. Maar ook duurzaamheid hoort daarbij. Door alleen medicijnen te gebruiken die echt nodig zijn en te kiezen voor milieuvriendelijkere alternatieven, help je ook het grotere plaatje. Bijvoorbeeld:

• Overweeg alternatieven voor diclofenacgel, zoals gel op basis van ibuprofen (Extrapan, Ibuprofen Teva).
• Gebruik diclofenacgel (en eigenlijk alle medicatie) enkel als het echt nodig is.
• Spoel geen restjes door het toilet of de gootsteen.
• Breng ongebruikte en vervallen geneesmiddelen naar de apotheek.

Conclusie

Wat vandaag verlichting biedt bij spier- en gewrichtspijn, kan morgen schade veroorzaken aan vissen, grondwater of zelfs mensen. De milieu-impact van diclofenacgel (Voltaren®-gel) toont hoe sterk gezondheid en milieu met elkaar verweven zijn. Via bad of douche komt de gel immers in het rioolwater terecht, en zo in het milieu. Deze gel is giftig voor vissen en andere dieren. Door verstandig medicatie te gebruiken en alternatieven te overwegen, kunnen zorgverleners en patiënten bewuste keuzes maken, voor onze eigen gezondheid en die van onze omgeving.

Referenties

• (2) Moermond CTA, Smit CE, van Leerdam RC. Geneesmiddelen en waterkwaliteit. RIVM Briefrapport 2016-0111.
• (3) Scientific Committee on Health, Environmental and Emerging Risks (SCHEER). Scientific Opinion on ‘Draft Environmental Quality Standards for Priority Substances under the Water Framework Directive’ Diclofenac. European Commission. 3 augustus 2022.
• (4) Divya Lakshmi S, Vijaya Geetha B, Murali V. From prescription to pollution: The ecological consequences of NSAIDs in aquatic ecosystems. Toxicol Rep 2024;13:101775.
• (5) Duarte C, Di Lorenzo T, Reboleira ASPS. Environmental risk of diclofenac in European groundwaters and implications for environmental quality standards. Nature Scientific Reports 2024;14(1):20689.
• (6) Oaks JL, Gilbert M, Virani MZ et al. Diclofenac residues as the cause of vulture population decline in Pakistan. Nature 2004;427(6975):630-633.
• (7) Markandya A, Taylor T, Longo A et al. Counting the costs of vulture decline – an appraisal of human health and other benefits of vultures in India. Ecological Economics 2008;67(2):194-204.
• (8) European Commission. One Health: Overview 2025.