Wat is het?
Acute psychose is een psychische toestand waarbij een persoon het normale contact met de werkelijkheid gedeeltelijk of geheel kwijtraakt. De symptomen kunnen heel uiteenlopend zijn. De benaming acuut verwijst naar het plotse begin van de klachten. De belangrijkste psychotische symptomen kunnen zich afzonderlijk of tegelijk voordoen.
Wanen
Hardnekkige denkbeelden of ideeën over zichzelf en zijn omgeving die afwijken van de werkelijkheid worden wanen genoemd. Deze wanen staan voor de persoon met psychose niet ter discussie; hij kan het onderscheid niet maken tussen wat echt is en wat niet. Er bestaan verschillende soorten wanen, bijv.:
- achtervolgingswanen, waarbij de persoon voortdurend denkt achtervolgd te worden of vast te zitten in een complot tegen hem;
- grootheidswanen, waarbij de persoon denkt een belangrijk geestelijk figuur (bijv. Christus) of beroemd persoon (bijv. Napoleon) te zijn.
Hallucinaties
Ook kunnen mensen dingen waarnemen (horen, zien, ruiken, voelen…) die er in realiteit niet zijn. Dat worden hallucinaties genoemd. De meest voorkomende hallucinaties zijn het horen van stemmen en het zien van schimmen.
Verwardheid
Een derde typisch symptoom van een psychose is verwardheid: de persoon kan geen samenhangend gesprek meer voeren of vergeet plots waar hij mee bezig was.
Oorzaken van een acute psychose
- Een acute psychose kan op zichzelf staan of deel uitmaken van een grotere, complexe psychiatrische aandoening.
- Het kan ook het gevolg zijn van een lichamelijke ziekte, van bepaalde geneesmiddelen of van ontwenningsverschijnselen (bijv. na drug- of alcoholgebruik).
- Ook ernstig slaapgebrek kan psychotische symptomen doen ontstaan of verergeren, aangezien slapeloosheid vaak aanleiding geeft tot (over)prikkeling van de zintuigen en leidt tot onjuiste percepties.
Een acute psychose kan beangstigend overkomen voor naaste familie en vrienden van de persoon in kwestie. Zeker bij een eerste psychotische periode is dit het geval.
Hoe kun je het herkennen?
Naast de wanen, hallucinaties en verwardheid zijn er nog enkele kenmerkende verschijnselen voor een acute psychose:
- onbegrijpelijke of verwarde spraak;
- losse associaties: de spraak is een opeenvolging van losse ideeën, het is moeilijk om het verhaal te volgen en het verband tussen de ideeën is niet duidelijk voor degene die luistert;
- geen verwijzing naar emoties, maar enkel naar dingen of gebeurtenissen;
- een starre houding aannemen, die niet meer wordt gewijzigd (katatonie);
- een zijdelingse blik waarbij de persoon oogcontact vermijdt;
- waakzaamheid;
- achterdocht;
- korte, onduidelijke of helemaal geen antwoorden (‘ik weet het niet’).
Hoe stelt de arts de aandoening vast?
Onderzoek en bevraging
De symptomen van wanen, hallucinaties en/of verwardheid geven, samen met het verhaal van de persoon en zijn omgeving, een eerste aanzet tot de diagnose. Eerst zal de arts een lichamelijk onderzoek en een uitgebreid bloedonderzoek uitvoeren om niet-psychiatrische aandoeningen uit te sluiten:
- neurologische aandoeningen;
- middelenmisbruik;
- misbruik van medicatie op voorschrift;
- vergiftiging;
- infecties.
Vervolgens moet de arts het volledige spectrum aan psychotische symptomen in kaart brengen.
- Heeft de persoon zintuiglijke waarnemingen of denkbeelden die niet met de werkelijkheid stroken?
- Ziet, hoort, voelt of ruikt hij zaken die er niet zijn?
- Beeldt hij zich in dat hij iemand anders is?
- Is hij ergens bang voor?
De arts zal ook de gemoedstoestand nader onderzoeken: is de patiënt bang en/of depressief? Hiervoor kunnen eventueel vragenlijsten worden gebruikt.
Oorzaak en duur van de psychose
Belangrijke info voor de arts is de duur van de psychotische episode en eventuele uitlokkende factoren, zoals ernstig slaaptekort, middelenmisbruik of zeer stressvolle gebeurtenissen.
- Psychotische stoornissen van korte duur (minder dan een maand) zijn meestal het gevolg van grote, stressvolle gebeurtenissen. Psychosen veroorzaakt door middelen (bijv. cannabis) of door plotse onthouding van alcohol of drugs duren niet langer dan een week, meestal slechts een paar dagen na ontwenning aan het gebruikte middel.
- Als de psychotische symptomen meer dan een week na ontwenning nog steeds aanwezig zijn, dan is er sprake van een primaire psychotische stoornis.
Wat kun je doen als een persoon een acute psychose doormaakt?
Bij een eerste episode merkt de naaste omgeving vaak dat er iets niet juist is. Een veilige en rustige omgeving is zeer belangrijk. De persoon kan zeer wantrouwig zijn en ervaart zijn gewaarwordingen en omgeving vaak als bedreigend.
- Hou voldoende afstand en maak geen onverwachte, plotse bewegingen.
- Stel eventuele vragen of probeer een gesprek aan te knopen over de gewaarwordingen van de persoon, maar ga niet in discussie.
- Leg uit dat slaapgebrek kan leiden tot overprikkeling van de zintuigen en zo tot ongewone waarnemingen.
- Als de situatie niet normaliseert, beëindig dan het gesprek en neem contact op met je huisarts. Die kan indien nodig een crisisteam inschakelen met de hulp van een coördinerend psychiater.
Wat kun je zelf doen?
Personen met een acute psychose krijgen vaak medicatie voorgeschreven door de arts of psychiater.
- Neem deze medicatie steeds trouw in.
- Verander nooit de dosis.
- Staak de medicatie nooit op eigen houtje.
- Neem in geval van bijwerkingen contact op met je arts.
Wat kan de arts of zorgverlener doen?
Het belangrijkste doel van de behandeling van psychose is het psychisch lijden en de angst verminderen, en de slaap verbeteren. Daarom kiest de arts er soms voor om niet meteen te starten met antipsychotische geneesmiddelen.
Kalmeer- en slaapmiddelen (benzodiazepines)
Tegen de onrust en angst kunnen eerst benzodiazepines onder strikte begeleiding worden opgestart, zoals diazepam of lorazepam. Deze middelen hebben een kalmerend effect, en kunnen ook gebruikt worden als slaapmiddel. Een nadeel is dat ze vrij snel gewenning veroorzaken. Als het effect van benzodiazepines onvoldoende is, moet wel onmiddellijk gestart worden met een antipsychotisch middel (antipsychoticum).
Antipsychotische middelen
Vaak zullen antipsychotica nodig zijn, zeker als de persoon erg onrustig en geagiteerd is. Atypische antipsychotica, zoals risperidon en quetiapine, zijn eerstekeuzemiddelen omdat ze minder bijwerkingen hebben dan de klassieke antipsychotica. Vooraf zal de arts bloed afnemen om het cholesterol-, vet- en suikergehalte te controleren, en zal hij het gewicht, de bloeddruk en de BMI bepalen. Antipsychotica kunnen immers gewichtstoename en verstoorde suiker- en vetwaarden veroorzaken.
Als de persoon al antipsychotische medicatie neemt, moet de arts nagaan of de verergering van het psychisch lijden te wijten is aan:
- een gebrek aan medicatie, bijv. doordat de persoon zijn medicatie niet meer of in een te lage dosis inneemt, of:
- een gebrek aan effect, bijv. omdat een persoon die al antipsychotica neemt meestal een hogere dosis nodig heeft dan een persoon die een eerste psychotische episode doormaakt.
Geneesmiddelen die vroeger een goed effect hadden, zijn steeds de eerste keuze.
Mobiel crisisteam of ziekenhuisopname
In een crisissituatie kan je arts een mobiel crisisteam inschakelen, als tussenstap voor een opname. Onder leiding van een psychiater komen dan zorgverleners aan huis (verpleegkundigen, psychologen) die de crisis mee opvangen en begeleiden. Als deze zorg ontoereikend is, kan de persoon opgenomen worden in een algemeen of psychiatrisch ziekenhuis.
Meer weten?
- https://www.geestelijkgezondvlaanderen.be/psychose
- https://www.geestelijkgezondvlaanderen.be/leestip-crisiszorg-aan-huis
- https://www.psychosenet.be