Wat zijn slaap- en kalmeermiddelen?
Slaap- en kalmeermiddelen, zoals benzodiazepines, kunnen helpen bij slaapproblemen of angst. Maar ze brengen ook risico’s met zich mee, zoals afhankelijkheid en ontwenningsverschijnselen. Deze middelen worden vaak voorgeschreven om mensen te helpen beter te slapen of kalmer te worden. Maar als je ze lang gebruikt, kunnen ze problematisch worden.
De meeste slaapmiddelen en kalmeermiddelen behoren tot de groep van de benzodiazepines, zoals alprazolam en lormetazepam, of Z-drugs zoals zolpidem. Deze middelen kunnen bij langdurig gebruik leiden tot:
- afhankelijkheid: je kan niet meer zonder het medicijn;
- tolerantie: je lichaam raakt gewend aan het medicijn, waardoor het minder goed werkt en je steeds meer nodig hebt voor hetzelfde effect;
- andere bijwerkingen, zoals:
- slaperigheid overdag,
- geheugenproblemen,
- concentratieproblemen,
- een verhoogd risico op vallen,
- een slechtere slaapkwaliteit.
Als je stopt met benzodiazepines en Z-drugs te gebruiken, kunnen ontwenningsverschijnselen ontstaan, zoals:
- herval: je krijgt opnieuw last van de klacht waarvoor je het geneesmiddel kreeg voorgeschreven (bijvoorbeeld angst);
- rebound effect: je klacht wordt eerst tijdelijk erger;
- de eigenlijke ontwenningsverschijnselen: dit zijn lichamelijke en geestelijke klachten die veroorzaakt worden door het stoppen, zoals bijvoorbeeld:
- slapeloosheid,
- trillen,
- zweten,
- spierpijn,
- hoofdpijn,
- paniekaanvallen,
- misselijkheid.
Hoe vaak en door wie worden slaapmiddelen en kalmeermiddelen gebruikt?
Volgens de laatste nationale gezondheidsenquête van 2018 gebruikt 12% van de volwassen Belgische bevolking een slaap- of kalmeringsmiddel.
- België is een van de koplopers in Europa in het gebruik van benzodiazepines en Z-drugs.
- De meerderheid gebruikt deze middelen te lang en meer dan een derde tot de helft vertoont daarbij tekenen van afhankelijkheid. De afhankelijkheid kan al ontstaan na 2 weken gebruik, zelfs bij lage doseringen.
Risicogroepen
Bepaalde groepen mensen gebruiken deze middelen langdurig (langer dan 2 tot 4 weken) en lopen een verhoogd risico op afhankelijkheid:
- thuiswonende ouderen (vooral vrouwen) die benzodiazepines nemen om goed te kunnen slapen;
- personen in rusthuizen, waar deze middelen vaak worden voorgeschreven;
- mensen met psychische aandoeningen zoals angststoornissen of een depressie.
Misbruik van slaap- en kalmeermiddelen
Een kleine groep mensen ontwikkelt een patroon van misbruik waarbij ze:
- zonder overleg met hun arts of apotheker steeds hogere doseringen innemen, zodat de werking niet afneemt of zelf nog sterker wordt;
- meerdere artsen of ziekenhuizen raadplegen om nieuwe voorschriften te verkrijgen (‘doctor shopping’) en ze in verschillende apotheken gaan kopen;
- deze geneesmiddelen recreatief gebruiken als drug.
- Deze groep mensen (in de westerse wereld zo’n 3 à 4 op 1000) combineert vaak hoge dosering met andere middelen, zoals alcohol of andere drugs.
- Dat verhoogt het risico op ernstige complicaties, zoals ademhalingsdepressie. Dat is een gevaarlijke situatie waarbij je ademhaling trager en oppervlakkiger wordt, waardoor je lichaam te weinig zuurstof binnenkrijgt.
Hoe kan je afhankelijkheid aan slaap- en kalmeermiddelen herkennen?
Je bent afhankelijk van benzodiazepines of Z-drugs als je jezelf in onderstaande situaties herkent:
- Tolerantieontwikkeling (gewenning): je hebt steeds meer van het geneesmiddel nodig om rustig te blijven of goed te slapen.
- Veel ermee bezig: je denkt voortdurend aan het middel en doet moeite om eraan te raken.
- Probleemgedrag bij voorschriften:
- Je hebt misschien al eens gelogen tegen je arts of apotheker om extra medicijnen te krijgen.
- Je bezoekt verschillende artsen om voorschriften te krijgen.
- Moeite met stoppen: Je hebt al geprobeerd te stoppen of minder te nemen, maar dat lukte niet omdat je klachten, zoals angst of slapeloosheid, erger werden.
- Ontwenningsverschijnselen: Als je een dosis overslaat of stopt, kan je last krijgen van:
- gevoelens: angst, slapeloosheid, prikkelbaarheid of vermoeidheid;
- lichamelijke symptomen: een snelle hartslag (meer dan 110 slagen per minuut), trillen, spier- of gewrichtspijn, zweten, misselijkheid of duizeligheid;
- je zintuigen: wazig zien, geluiden horen die er niet zijn of hallucinaties.
Het is belangrijk om dit te herkennen, omdat afhankelijkheid van deze middelen snel kan ontstaan, zelfs als je de medicatie volgens voorschrift gebruikt. Laat je bij het afbouwen goed bijstaan door je arts en apotheker om op een veilige manier te stoppen.
Hoe stelt je arts afhankelijkheid van slaap- en kalmeermiddelen vast?
Je arts zal je uitgebreid vragen stellen om vast te stellen of je afhankelijk bent van benzodiazepines of Z-drugs. Die kunnen onder andere gaan over de volgende zaken:
- Gebruiksgeschiedenis: Hoelang en in welke dosering gebruik je deze middelen? Heb je al geprobeerd te stoppen? Wat gebeurde er toen?
- Andere middelen: Gebruik je andere stoffen die het zenuwstelsel beïnvloeden, zoals alcohol, drugs of andere medicijnen?
- Ontwenningsverschijnselen: Heb je last van klachten zoals angst, slapeloosheid, beven of andere symptomen wanneer je stopt of een dosis overslaat?
- Verslavingsverleden: Ben je eerder afhankelijk geweest van andere middelen? Hoe vaak ben je hervallen en ben je ooit succesvol gestopt?
- Voorgeschiedenis bij zorgverleners: Wie heeft je behandeld of het medicijn voorgeschreven? Het is belangrijk dat één arts en één apotheker de behandeling organiseren om versnipperde zorg te voorkomen.
In bepaalde omstandigheden kan je arts je doorverwijzen naar een specialist, een gespecialiseerd centrum of een ziekenhuisopname overwegen, bijvoorbeeld wanneer:
- je een bijkomende psychische aandoening hebt, zoals een angststoornis of depressie, die extra zorg vereist;
- je langdurig hoge dosissen inneemt;
- je al vaak hebt geprobeerd te stoppen, maar dat niet lukte;
- je afhankelijk bent van meerdere middelen tegelijk (zoals medicijnen, illegale drugs of alcohol);
- je ernstige lichamelijke aandoeningen hebt die extra medische aandacht vereisen;
- je andere geneesmiddelen gebruikt die de werking van het zenuwstelsel beïnvloeden;
- je aanvallen (stuipen) of zenuwaandoeningen hebt die mogelijk verband houden met je gebruik van slaap- of kalmeermiddelen.
Een juiste diagnose en passende begeleiding zijn heel belangrijk om afhankelijkheid goed te behandelen en ernstige complicaties te voorkomen. Je arts kan, indien nodig, een multidisciplinaire aanpak inzetten met gespecialiseerde zorg. Dat betekent dat een team van verschillende zorgverleners je samen behandelt (zie verder).
Wat kan je zelf doen?
Schrijft je arts je benzodiazepines of Z-drugs voor? Dan is het belangrijk je te houden aan de volgende tips. Die helpen je om de geneesmiddelen veilig te gebruiken of er gecontroleerd mee te stoppen.
- Houd je aan de voorgeschreven dosis.
- Gebruik nooit meer dan de dosis die je arts heeft voorgeschreven, zelfs als je merkt dat het effect afneemt.
- Als het medicijn minder goed werkt, bespreek dat dan met je vaste arts en apotheker. Zij kunnen je helpen door bijvoorbeeld een andere behandeling voor te stellen, een andere therapievorm aan te bevelen of je door te verwijzen naar een specialist.
- Maak een plan met je arts en apotheker.
- Bespreek bij de start van de behandeling een plan om op termijn te stoppen met het medicijn. Leg samen een haalbare stopdatum vast en bespreek hoe je dit wil aanpakken.
- Informeer ook naar andere behandelingen en wees je bewust van de mogelijke bijwerkingen en risico’s van deze kalmeer- en slaapmiddelen.
- Wees open en eerlijk.
- Vertel je arts altijd over je gebruik van geneesmiddelen, alcohol en andere middelen. Slaap- en kalmeermiddelen in combinatie met alcohol of andere drugs kunnen ernstige en gevaarlijke bijwerkingen hebben.
- Als je ooit afhankelijk bent geweest van medicijnen, alcohol of drugs, vertel dat dan ook. Het kan helpen om een veilige en passende behandeling in te plannen.
- Vermijd ongecontroleerd gebruik.
- Neem geen slaap- of kalmeermiddelen die je van je buren, vrienden of familie hebt gekregen. Medicijnen moeten altijd op jouw specifieke situatie worden afgestemd.
- Koop geen medicijnen via illegale of ongecontroleerde kanalen, zoals via het internet of via vrienden.
- Stop niet plotseling.
- Stop nooit plotseling met slaap- of kalmeermiddelen zonder overleg met je arts. Ontwenningsverschijnselen, zoals angst, slapeloosheid, beven of zelfs stuipen, kunnen ernstig zijn.
- Afbouwen moet langzaam en onder medische begeleiding gebeuren, volgens een schema dat door je arts en apotheker afgestemd wordt op jouw behoeften.
- Werk goed samen.
- Als je arts vermoedt dat je afhankelijk bent, werk dan mee aan de behandeling. Dit kan gaan van afbouwen tot gespecialiseerde zorg of therapie. Op deze manier kan je het beste geholpen worden.
Wat kan je arts of zorgverlener doen?
Afhankelijkheid voorkomen
Als je een behandeling met benzodiazepines of Z-drugs start, onderneemt je arts samen met andere zorgverleners stappen om afhankelijkheid te voorkomen:
- Behandelplan bespreken: Van bij het eerste voorschrift bespreekt je arts hoe en wanneer je de medicatie kan afbouwen of stoppen.
- Alternatieven overwegen: Eerst bespreekt je arts behandelingen zonder medicatie met je, zoals cognitieve gedragstherapie (CBT), slaaptechnieken en stressmanagement. Daarbij kan een psycholoog helpen.
- Laagst effectieve dosis: Je arts schrijft de kleinst mogelijke dosis voor. Meestal is het een kleine verpakking voor een beperkte periode.
- Regelmatige evaluatie: Je arts beoordeelt minstens één keer per jaar of het medicijn nog nodig is en of het verantwoord is om het te blijven gebruiken.
- Samenwerking met de apotheker: Je apotheker kan advies geven over veilig gebruik en de risico’s van afhankelijkheid. Sinds 2023 bestaat er een officieel afbouwprogramma. Daarbij helpen je arts en apotheker je om geleidelijk te stoppen met deze geneesmiddelen. Je apotheker bereidt capsules met stap voor stap lagere doseringen en volgt je mee op. Er is een volledige terugbetaling voor dit afbouwschema. Meer info daarover vind je onderaan bij ‘Meer weten’.
Gebruik versus stoppen: voor- en nadelen
Samen met je arts en indien nodig andere zorgverleners, bespreek je of het beter is om door te gaan met medicatie of om een afbouwprogramma te starten. Daarbij wegen jullie de voor- en nadelen af:
- Voordelen: Benzodiazepines en Z-drugs kunnen in sommige gevallen onmisbaar zijn voor ernstige angst- of slaapstoornissen.
- Nadelen of risico’s wanneer je deze medicatie lange tijd gebruikt:
- afhankelijkheid en gewenning, waardoor steeds hogere dosissen nodig zijn;
- verminderde waakzaamheid, met verhoogde kans op ongelukken zoals vallen;
- verwarring en verhoogde prikkelbaarheid, vooral bij ouderen of mensen met dementie;
- problemen met impulscontrole, zoals middelenmisbruik of gewelddadig gedrag;
- als je zwanger bent: mogelijk doorgeven van de medicatie aan je ongeboren kind;
- ernstige gezondheidsproblemen bij gebruik van hoge doseringen of in combinatie met andere middelen.
Afbouwen: hoe pak je dat aan?
Om slaap- of kalmeermiddelen succesvol af te bouwen, is een team-aanpak nodig, waarbij je arts, apotheker en psycholoog samenwerken.
Individueel afbouwprogramma:
Je arts stelt samen met jou een plan op om de dosis geleidelijk te verminderen. Daarbij bouwen jullie over een periode van 50 tot 360 dagen de medicatie ofwel volledig af, ofwel gedeeltelijk tot de laagst mogelijke dosis. Je apotheker bereidt capsules met steeds lagere doseringen en begeleidt je tijdens het proces. Je arts, je apotheker en jij spreken samen een flexibel behandelplan af.
Behandeling zonder medicatie (niet-medicamenteuze behandeling)
Een psycholoog kan je helpen met cognitieve gedragstherapie of ontspanningstechnieken. Daarvan is bewezen dat ze werken om onderliggende klachten aan te pakken, zoals slapeloosheid of angst. Vaak worden technieken gebruikt zoals:
- stimuluscontrole (vast slaapritme),
- slaaprestrictie (tijdelijk minder lang in bed blijven om je slaapkwaliteit te verbeteren),
- slaaphygiëne (goede gewoontes die je slaap verbeteren).
Medicatie als ondersteuning
Indien nodig schrijft je arts aanvullende medicatie voor om ontwenningsklachten te verminderen, zoals anti-epileptica of melatonine.
Opvolging en controle
Tijdens het afbouwproces blijft je arts je regelmatig opvolgen. Hij of zij bekijkt je voortgang en past je behandelplan aan als er problemen zijn, zoals ontwenningsverschijnselen. Zo kan je bijvoorbeeld iets langer op eenzelfde dosis blijven voor je weer verder afbouwt.
Is je afbouw succesvol verlopen? Dan is het belangrijk dat jullie opvolgafspraken maken om herval te voorkomen. Eventueel kan een psycholoog je daarbij helpen.
Wanneer doorverwijzing nodig is
Je arts kan je doorverwijzen naar een specialist, een gespecialiseerd centrum of een ziekenhuis als:
- je een bijkomende psychische aandoening hebt;
- je hoge dosissen of meerdere middelen tegelijk gebruikt;
- je eerdere pogingen om te stoppen niet succesvol waren;
- je lichamelijke aandoeningen hebt die de behandeling moeilijker maken.
Dankzij deze multidiscipinaire aanpak slaagt ongeveer 70% van de mensen die afhankelijk zijn van slaap- en kalmeermiddelen erin om met succes te stoppen. Bij mensen met afhankelijkheid van meerdere middelen of ernstige psychische aandoeningen kan het afbouwen moeilijker zijn, maar intensieve begeleiding kan daarbij helpen.
Meer weten?
- Informatie over voorzichtig omgaan met slaap- en kalmeermiddelen
- Afbouwschema
- Gebruik je medicijnen? Zoek eenvoudig betrouwbare informatie op FarmaInfo. Via deze link vind je specifieke informatie over slaap- en kalmeermiddelen.
Bronnen
- https://www.ebpnet.be
- Geneesmiddelenverslaving. Domus Medica. Juni 2011.
- Matheï C. Richtlijnen bij het voorschrijven van benzodiazepines aan illegale druggebruikers. Free Clinic Antwerpen. 2008.
- VAD: Vlaams expertisecentrum alcohol en andere drugs. Geraadpleegd december 2024.
- Bode T, De Lepeleire J. Benzodiazepinen afbouwen via de minimale interventiestrategie. Huisarts Nu 2008;37(10).
- Sciensano. Graadpleegd december 2024.
- Sedative, Hypnotic, and Anxiolytic Use Disorder. DynaMed. EBSCO Information Services. Oktober 2023.
- BCFI. Lancering van een afbouwprogramma voor benzodiazepines en verwante middelen. Februari 2023.
- Volksgezondheid: veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu. Psychofarmaca. Geraadpleegd december 2024.